De vooroorlogse jaren waren een speciale tijd voor Disney. Niet alleen was dit het Gouden tijdperk van Amerikaanse animatie, 1937-1942 markeerde ook het Gouden tijdperk van Disney films. Snow White and the Seven Dwarves werd een wereldwijde hit. Zelfs Adolf Hitler en Joseph Goebbels hadden plannen om de film naar Duitsland te brengen, wat na 1939 onmogelijk werd. In 1940 bereikte Disney zijn piek qua technologie, ambitie en vakmanschap met de twee meesterwerken Pinocchioen Fantasia. Deze films kostten echter veel geld en konden het succes van Snow White destijds niet evenaren. Door de oorlog konden de films ook niet in Europese landen vertoond worden. Daar bovenop werden de Disneystudio’s getroffen door stakingen van ontevreden animators. Andere animators verlieten de studio weer om het leger in te gaan. De oorlog kwam vrij letterlijk naar Disney toe toen het Amerikaanse leger de studio panden bezette voor het stationeren van troepen en artillerie. Het leger is uiteindelijk wel degene geweest die Disney in deze moeilijke tijden heeft gered. De gefinancierde propagandafilms waren nodig om de studio boven water te houden. En zonder deze films was de kans groot geweest dat Disney vandaag de dag niet de naam was geweest van ’s werelds bekendste entertainment imperium. Die naam zou net als Fleischer nu alleen nog bekend zijn onder liefhebbers van klassieke animatie.
Lees ook het derde deel van mijn artikel over Wereldoorlog II tekenfilms, met de nadruk op de films van MGM.
Out of the frying pan into the firing line (1942)
Tijdens de oorlog werkte meer dan 90% van Disney’s animators aan propagandafilms. Een groot deel van die films had een informatief doeleinde voor Amerikaanse burgers. In de korte film Out of the frying pan into the firing line leren Minnie Mouse en haar hond Pluto hoe belangrijk het is om oude frituurvet te bewaren. Dit is namelijk een stof die gebruikt kan worden voor de productie van explosieven. En zo steunt de normale burger soldaten aan het front, zoals Mickey Mouse.
Deze film is een van de weinige oorlogsfilms waar Disney’s boegbeeld Mickey überhaupt in voorkomt, al is het maar via een portret van hem in uniform. Zijn populariteit was in de jaren ervoor al grotendeels overschaduwd door Donald Duck. Donald bleek met zijn opvliegerig karakter, in tegenstelling tot Mickey’s kinderlijk optimisme, bovendien een veel effectievere hoofdpersoon in oorlogspropagandafilms.
Saludos Amigos (1942) en The Three Caballeros (1944)
Deze twee films zijn niet het eerste waar je aan denkt bij oorlogspropaganda. Waarschijnlijk zijn het ook niet de films die bij je opkomen als jij je favoriete Disney films mag opnoemen. Het zijn bijna plotloze films. Met name Saludos Amigos voelt meer als een kruising tussen vakantiefilmpjes en een “making of” documentaire, met hier en daar wat experimentele animatie. En ook de animatie segmenten zijn bij lange na niet zo baanbrekend als die van Fantasia.
Misschien is het verhaal achter deze films boeiender dan de films zelf. In werkelijkheid hebben ze alles met de oorlog te maken. Aangezien Disney geen budget meer had voor complete speelfilms stapte men over naar de productie van compilatie films. 1942-1949 staat voor Disney daarom bekend als de “Package film era”. Terwijl de eerdere Disney films vaak gebaseerd waren op Europese sprookjes ligt de nadruk in deze twee films op het verkennen van Latijns-America. De films kwamen tot stand nadat Walt Disney met zijn animators in 1941 op een Latijns-Amerikaanse tour ging, de zogeheten “Goodwill Tour” gefinancierd door de Amerikaanse overheid. Het voornaamste doel van deze reis was het versterken van de relaties met Latijns-Amerikaanse landen, om te voorkomen dat de regeringen voor het fascisme zouden vallen.
Als je van reisdocumentaires houdt dan is het op zich mooi om wat van verschillende culturen te leren via Disney films. En hoewel deze films nog steeds gebruik maken van wat stereotypen worden de culturen op een respectvolle manier weergegeven. Als de “roze olifanten” scene jouw favoriete onderdeel was van Dumbo (1941) en je graag een film wilt zien die dat surrealisme geheel omarmt, dan is The Three Caballeros ook wel een aanrader.
Reason and Emotion (1943)
De daden van ons allen worden gedicteerd door de kleine mensen die in ons leven. Zo zien we hoe een doorsnee jongen zich van kleins af aan laat leiden door Emotion, de lompe holbewoner in zijn hoofd die hem aanmoedigt om toe te geven aan de simpele verleidingen van het leven, zoals het flirten met een knappe vrouw. En op een dag wordt de verfijnde heer Reason in zijn hoofd geboren, de entiteit die Emotion onder controle houdt en alle redelijke beslissingen neemt.
Hoe gedachtes en gevoelens in deze film worden gevisualiseerd is bijna identiek aan de Disney-Pixar film Inside Out (2015). Regisseur Pete Docter heeft Reason and Emotion niet voor niets geciteerd als belangrijke inspiratie. En terwijl beide films ons leren om een gezond balans te vinden tussen onze gedachtes en gevoelens, is Reason and Emotion veel directer in zijn boodschap.
Vanaf de helft verandert de film volledig in oorlogspropaganda. We volgen nu een andere doorsnee man die aandachtig naar de radio luistert. Hij raakt zo in paniek van het wereldnieuws dat Emotion in zijn hoofd volledig op hol slaat. En dat is, zoals de verteller het verwoordt: “Prima… voor Hitler!”. De dictator is namelijk een meester manipulator die jaagt op onze emoties. En zo heeft hij heel Duitsland onder controle gekregen. Een goede Amerikaan moet zich daarom laten leiden door Reason achter het stuur, met de patriottistische Emotion in de passagiersstoel.
Wie had ooit gedacht dat Disney, de studio die een imperium heeft gebouwd op sprookjes, een film zou maken met als moraal dat wij met ons brein boven ons hart of onderbuik moeten denken? Je zou ook kunnen zeggen dat de film zichzelf tegenspreekt door ons eerst te waarschuwen tegen emotioneel nationalisme, om vervolgens te eindigen met een emotionele pro-Amerikaanse boodschap.
De film staat verder ook niet boven bepaalde seksistische stereotypen. Dat is evident in de scene waarin een vrouw worstelt tussen het behouden van haar figuur of zich vol te proppen met junkfood. Je zou ook niet van een korte propagandafilm veel nuance moeten verwachten. Wat dat betreft heeft Inside Out als speelfilm de ruimte om dezelfde ideeën veel uitgebreider te verkennen.
Education for Death: The Making of the Nazi (1943)
In een van de langere en ook meer serieuze oorlogsfilms van Disney volgen wij het leven van Hans. Als ordinaire en intelligente Duitse jongen wordt hij vanaf zijn geboorte geïndoctrineerd met staatspropaganda, allemaal met het doel om van hem een “goede Nazi” te maken.
In de enige komische scène uit de film leert Hans Nazi-waarden via verdraaide versies van sprookjes. Doornroosje is hierin een personage dat symbool staat voor Duitsland, de boze heks staat voor democratie en de prins wordt gespeeld door Hitler. Deze korte anti-Nazi parodie kun je zien als Disney’s eerste adaptatie van het Doornroosje verhaal, 16 jaar voor hun speelfilm Sleeping Beauty (1959). Ik verwacht alleen niet dat een live-action Disney remake van deze versie een enorm succes zou worden.
In een andere scene tekent een docent een verhaal uit op het schoolbord, waarbij een haas wordt verorberd door een vos. Als enige jongen in de klas die medelijden uitspreekt voor de haas wordt Hans vervolgens gestraft. Zo leert hij dat sympathie voor de zwakken uit den boze is in de Nazi-ideologie. Dit gedeelte van de film doet dan weer heel erg denken aan Taika Waititi’s tragikomedie Jojo Rabbit (2019), ook een film over de indoctrinatie van kinderen in Nazi-Duitsland. Hoewel ik geen interviews heb gezien die dit bevestigen vermoed ik ook dat Waititi deze film heeft gezien ter inspiratie. In tegenstelling tot Jojo Rabbit biedt Education for Death ons echter geen uitweg om te ontsnappen aan een gevaarlijke ideologie. Zoals de titel suggereert is dit een verhaal met een zeer grimmige conclusie.
Der Fuehrer’s Face (1943)
Als je begint over WOII tekenfilms dan is Der Fuehrer’s Face mogelijk de eerst film die bij veel mensen opkomt, de Oscarwinnende film waarin Donald Duck een nachtmerrie heeft over zijn leven in “Nutziland”. Om Donald in Nazi-uniform te zien, in een officiële Disney film, dat voelt sowieso al als een surrealistische droom. Het is onvoorstelbaar dat Disney tegenwoordig een van zijn bekendste personages hiervoor zou lenen.
Dat deze film als zo’n klassieker wordt gezien komt denk ik door de simpele focus op het hele absurdisme van een gemeenschap als Nutziland. Het verhaal draait om Donalds stressvolle leven al Nazi-burger, met een dagelijkse routine die bestaat uit onder dwang achter de lopende band staan in een artilleriefabriek en het continu moeten begroeten van Hitlers portret. In vergelijking met de propagandafilms van Warner Bros., Paramount en MGM zijn de films van Disney over het algemeen minder gedateerd. Het gebruik van etnische karikaturen is aanzienlijk milder, en films als deze drijven spot met Nazi-Duitsland in een minder agressieve toon.
De film opent verder ook met een ontzettend aanstekelijke militaire mars met dezelfde titel als de film. Het lied Der Fuehrer’s Face wordt opgevoerd door een band bestaande uit karikaturen van Hitlers officieren en bondgenoten, namelijk: Hermann Göring, Joseph Goebbels, Heinrich Himmler, Hideki Tojo en Benito Mussolini. En hoewel met name Tojo’s karikatuur wat aan de racistische kant is (ik zei niet dat het geen etnische karikaturen bevat), is het fijn dat de satire hier vooral is gericht op de leiders die dit het meest verdienden. In feite is dit niet veel anders dan hedendaagse karikaturen van leiders als Vladimir Poetin, of de satirische 19ᵈᵉ-eeuwse prenten van Napoleon. We moeten ook begrijpen dat de misdaden van het Nazi-regime en de as pas na de oorlog uitgebreid bekend werden. Het doel van deze film is niet om de vijand serieus te nemen, maar om hen uit te kunnen lachen.
Der Fuehrer’s Face eindigt met een scene waarin Donald ontwaakt uit zijn droom en trots is een Amerikaanse burger te zijn. En als Europeaan zie ik toch weer een lichte hypocrisie in dit einde. Nadat we een film hebben gezien die de draak steekt met het blinde nationalisme van Nazi-Duitsland eindigt het toch weer met een boodschap over Amerikaanse superioriteit. Maar daarom blijft deze film ook propaganda.
Chicken Little (1943)
Nu wil ik dit lijstje eindigen met mijn favoriete WOII-tekenfilm, namelijk Chicken Little. Deze film moet je uiteraard niet verwarren met de gelijknamige Disney animatiefilm uit 2005. Net als Disney’s latere adaptatie is deze korte film gebaseerd op het fabeltje over een kuiken dat paniek veroorzaakt door te beweren dat hemel aan het vallen is, en zo zijn vogel gemeenschap naar het hol van de vos leidt. Qua opzet is Chicken Little erg vergelijkbaar met Tex Avery’s Blitz Wolf. De film neemt een fabeltje over de gevaren van massahysterie, en maakt de boodschap oorlog gerelateerd. Het publiek wordt in deze versie behoed tegen de kwade desinformatie die de vijand verspreidt. Met de leugens uit zijn handboek manipuleert slechterik Foxy Loxy de vogels in een boerderij om te geloven dat de hemel daadwerkelijk aan het vallen is. De vos is ook hier een duidelijke allegorie voor Adolf Hitler. In het originele script en storyboard is te zien dat Foxy passages uit Mein Kampf voorleest. Halverwege de productie besloten de filmmakers echter de directe verwijzingen naar de oorlog subtieler te maken, waardoor je misschien niet eens zou weten dat deze film bedoeld was als oorlogspropaganda. Hierdoor voelt het verhaal minder gedateerd aan, en vandaag de dag is deze film eigenlijk relevanter dan ooit. Figuren als Hitler bestaan immers nog steeds, en in het digitale tijdperk is ons probleem met desinformatie alleen maar complexer geworden.
SPOILER WAARSCHUWING
Terwijl Blitz Wolf ons aandringt om het gevaar van Nazi-Duitsland serieuzer te nemen is de slechterik uit die film nog altijd een Hitler karikatuur die de Duitse leider afschildert als dom en onbekwaam. Foxy Loxy is daarentegen een veel intelligentere en meer capabele slechterik, het type slechterik waar Disney normaal gesproken zo goed in is. En wat hem dan weer uniek maakt is dat hij als massamoordenaar zijn doel bereikt. Aan het einde van de film steekt Foxy tientallen vogelbotjes in de grond, in een beeld dat sterk doet denken aan een militaire begraafplaats. Voor de verandering kiest een Disney film dus niet voor een typische happy ending.
Er is verder ook geen feel-good patriottistische boodschap om de grimmige toon van het einde te ondermijnen. Het is een van de weinige propagandafilms die verwijst naar de gruwelijkste misdaden van Nazi-Duitsland, en om die reden kon het verhaal niet anders eindigen.
Tot zover mijn artikel over Wereldoorlog II tekenfilms. Lees ook de vorige delen, met de nadruk op de films van Warner Brothers, Paramount en MGM.
Waar kun je de films zien?
De volgende films vallen onder het publiek domein en kun je gratis online kijken.
Wil je de hele week op de hoogte gehouden worden van het laatste entertainment nieuws? Volg ons dan op Facebook, Instagram en Twitter. Zo ontvang jij als eerste het laatste nieuws!
