Ik houd van geschiedenis. Maar waar ik nog meer van houd is geschiedenis leren via tekenfilms. Ter ere van het 80ste jubileum van onze bevrijding wil ik daarom terugblikken op een van de meest fascinerende tijdperken uit de filmgeschiedenis: de oorlogsjaren. De jaren 40 markeerden in veel opzichten het hoogtepunt van het Gouden tijdperk van Amerikaanse animatie. Maar er is een reden dat veel van deze animatiefilms niet meer op tv of via streaming te zien zijn. Nadat de Verenigde Staten eind 1941 besloot deel te nemen aan de oorlog veranderde de Amerikaanse animatie industrie in feite in een propagandamachine. En politieke propaganda raakt snel gedateerd. En hoewel de meer gedateerde films ook belangrijk zijn om te analyseren wil ik in deze vierdelige blog vooral aandacht schenken aan de animatiefilms die in 2025 nog de moeite waard zijn om te kijken, beginnende met de films van Warner Brothers.
Any Bonds today? (1942)
De korte promo Any Bonds Today? vat bijna perfect samen met welk doel de gemiddelde propagandafilm van de oorlogsjaren werd gemaakt. Bugs Bunny zingt een aanstekelijk lied waarin hij het publiek aandringt om oorlogsobligaties te kopen. Hierin zien we dus een poging om het publiek te informeren, hen over te halen om hun eigen steentje aan de oorlog bij te dragen en ook om het gevoel van patriottisme en saamhorigheid te stimuleren. Bugs maakte slechts twee jaar eerder zijn debuut in de film A Wild Hare (1940). Het was tijdens de oorlog dat de populariteit van dit personage de lucht in schoot, waardoor hij veranderde in de “Mickey Mouse” van Warner Bros. Met zijn sluwheid en nonchalant karakter was dit konijn zijn vijanden bijna altijd te slim af. Dat maakte van hem de ideale held voor het publiek in de oorlogsjaren.
Vanuit het niets doet Bugs ook een blackface imitatie van Al Jolson in The Jazz Singer (1928). Zulke racistische karikaturen zijn helaas iets wat je vaker zult zien in de films van deze lijst. Als je liefhebber bent van klassieke animatie dan zul je vast wel begrijpen dat politiek incorrect humor er ook gewoon bij hoort. En wat we zien in deze Bugs Bunny film is naar verhouding vrij mild. Wat de films uit de oorlogsjaren echter kenmerkt is dat ze meedogenloos kunnen zijn als het gaat om het onderuithalen van de vijand, met name de Japanners. Dit zien we terug in andere Warner Bros. films als Bugs Bunny Nips the Nips (1944), waarin Bugs Japanse soldaten uitscheldt met termen als “slant-eyes” en “monkey-face”. Voor Amerikanen, een bevolking die voornamelijk van Europees afkomst is, was het nou eenmaal makkelijker om geen empathie te tonen richting de vijanden die niet op hen leken.
Falling Hare (1943) en Russian Rhapsody (1944)
Het woord gremlin is tegenwoordig niet meer los te maken van de slijmerige puntorige mannetjes uit de Gremlins franchise. Het gremlin fenomeen begon echter als bijgeloof in de luchtvaart. In Wereldoorlog II, toen vliegtuigen minder betrouwbaar waren dan nu, werd het falen van apparatuur met regelmaat toegerekend aan het werk van gremlins, kwaadwillige wezens met de drang om vliegtuigen te saboteren.
Bugs Bunny wuift het bestaan van gremlins weg als een broodje aap verhaal in Falling Hare, totdat er eentje verschijnt op de landingsbaan van de luchtmacht. Als patriot probeert Bugs de Amerikaanse toestellen te beschermen, maar de kleine schattige gremlin blijkt een van zijn meest geduchte tegenstanders.
Russian Rhapsody is een wraak fantasie die de vragen stelt: Wat als Hitler zelf zijn vliegtuigen zou besturen? En wat als er échte gremlins aan de kant van de geallieerden zouden vechten? Teleurgesteld met het werk van zijn onderdanen stapt de Duitse leider in een vliegtuig om Rusland te bombarderen. Uit het niets verschijnen de “Gremlins van het Kremlin” om zijn bommenwerper in stukken te zagen. De gremlins jagen Hitler vervolgens de stuipen op het lijf met het dragen van een Josef Stalin masker. Dit is natuurlijk een grap die snel gedateerd zou raken, aangezien Stalin een jaar later de nieuwe vijand van de Amerikanen werd. In de oorlogsjaren was het niet ongewoon om Stalin op een voetstuk te plaatsen als Hitlers onverslaanbare rivaal. Het is nu natuurlijk geen geheim dat Stalin waarschijnlijk een nog grotere massamoordenaar was dan Hitler. Maar het doel van oorlogspropaganda is om de vijand te verslaan, niet om je principes te volgen.
De gremlins in Russian Rhapsody zijn overigens allemaal karikaturen van Looney Tunes producent Leon Schlessinger, en de filmmakers die onder hem werkten. Schlessinger zou meer gremlin gerelateerde animatiefilms gepland hebben staan. Maar naar verluid kreeg hij een verzoek van de Disney Studio’s om hiermee te stoppen, wat Schlessinger uit respect voor Disney ook deed. Disney was toentertijd namelijk bezig met hun eigen animatie speelfilm The Gremlins, in samenwerking met schrijver Roald Dahl. Disneys project kwam echter niet van de grond, en alleen Roald Dahls kinderboek werd uitgebracht. Mogelijk hadden wij gremlins nu met Disney animatie geassocieerd als deze film van de grond was gekomen.
Plane Daffy (1944) en Draftee Daffy (1945)
Wanneer vele postduiven ten prooi vallen aan de femme fatale en Nazi spion Hatta Mari, krijgt patriot en vrouwenhater Daffy Duck de missie om militaire geheimen te transporteren. Als een van de meest getalenteerde regisseurs bij Warner Bros. zou Frank Tashlin een lange carrière hebben met animatie en ook speelfilms. Plane Daffy is zijn hommage aan spion thrillers, en bevat al veel van zijn typische kenmerken: het is erg cineastisch en is doordrenkt met volwassene humor. De naam Hatta Mari is een parodie op een historisch figuur: Mata Hari, een Nederlandse exotische danseres die tijdens Wereloorlog I werd geëxecuteerd op verdenking van spionage voor de Duitsers. In de DVD commentaar van deze film beweert filmmaker Greg Ford verder dat het woordgrapje achter deze naam ook een betekenis had voor jonge mannen in de jaren 40. In de volksmond zou deze naam namelijk verwijzen naar een seksueel promiscue vrouw met wie je hoort te trouwen als je haar zwanger maakt (Hatta Mari = had to marry).
Nadat we hem als oorlogsheld zagen in Plane Daffy toonde Draftee Daffy onze zwarte eend juist als een dienstweigerende lafaard. Wanneer hij in de krant leest hoe de geallieerden veldslagen aan het winnen zijn zingt hij uit volle borst patriottistische liederen. Zijn patriottisme verdampt echter meteen nadat hij een telefoontje krijgt met het nieuws dat de ambtenaar van de dienstplicht hem een brief komt bezorgen. Het ontwijken van dienst wordt in oorlogstijden al snel gezien als landverraad. Maar de manier waarop Daffy van de ambtenaar vlucht doet eerder denken aan een ondeugend jongetje dat er alles aan doet om een straf te ontlopen.
A tale of two kitties (1942)
In zijn filmdebuut is het kuikentje dat later bekend kwam te staan als Tweety nog niet de schattige gele kanarie die we allemaal kennen. Als de katten Babbit en Catstello op hem jagen toont Tweety zich van zijn meest vechtlustige en sadistische kant. Bovendien is het vogeltje naakt, regisseur Bob Clampett zou het personage hebben geïnspireerd op zijn eigen naakte babyfoto’s. In latere films zou Tweety een verenkleed krijgen op aandringen van de Hays Code, de zelfopgelegde censuurregels waar Hollywood zich sinds de jaren 30 aan hield. Clampett was echter een regisseur die voortdurend probeerde te testen hoe ver hij kon gaan onder die censuurregels. Wanneer Babbit eist dat Catstello hem het vogeltje aangeeft keert Catstello zich richting het publiek: “If the Hays Office would only let me, I’d give him the ‘boid,’ all right!”. Dit is een duidelijke sneer richting het Hays bureau, verwijzend naar het opsteken van je middelvinger.
Op het eerste gezicht is A Tale of Two Kitties een simpele voorloper op de Sylvester en Tweety tekenfilms die Warner Bros. later zou maken. Maar de vele verwijzingen naar de cultuur van de oorlogsjaren maken van deze film een zeer interessante tijdcapsule. Zo zijn de personages Babbit en Catstello parodieën op Abbot en Costello, het komische duo dat sinds de vroege jaren veertig in verschillende films verscheen. En wanneer Tweety de helm van een luchtaanval bewaker draagt schreeuwt hij hard “TURN OUT THOSE LIGHTS!”. De taak die deze bewakers vervulden was om te zorgen dat burgers de maatregelen tegen luchtaanvallen respecteerden. Tijdens de zogeheten “blackouts” werd van mensen verwacht dat ze geen lichten aan deden die door vijandelijke vliegtuigen gezien konden worden. Iedereen die de Corona epidemie bewust heeft meegemaakt kan zich waarschijnlijk ook de vele memes herinneren over lockdowns en mondkapjes. Net als hoe wij niet direct alle grappen uit een jaren 40 tekenfilm zullen begrijpen zal onze pandemie humor voor toekomstige generaties waarschijnlijk ook grotendeels verloren gaan.
De Private Snafu reeks (1943 – 1946)
Om ook de laagopgeleide militairen te kunnen trainen creëerde het Amerikaanse leger een reeks leerzame films. Private Snafu, wiens naam staat voor “Situation normal: all fucked up”, werd door de legendarische filmmaker Frank Capra bedacht, en geanimeerd door Warner Bros. In elke film zien we hoe de kleine soldaat wegens zijn nalatigheid en ongecontroleerde libido zowel zijn eigen als de nationale veiligheid in gevaar brengt. In feite is hij een militair met een voorbeeldfunctie, het perfecte voorbeeld van hoe het niet moet.
De Private Snafu films maken geen deel uit van de Looney Tunes of Merrie Melodies reeks. En aangezien de films exclusief voor soldaten waren gemaakt hoefden ze zich niet te houden aan de regels van de Hays Code. Dat betekent dat ze meer gedurfde, en voornamelijk seksueel getinte, humor konden bevatten. Bob Clampett maakt daar nadrukkelijk gebruik van in Booby Traps (1944), een film met een dubbelzinnige titel die al erg voor zich spreekt. Snafu wordt ook gespeeld door Mel Blanc, met een stem die bijna identiek is aan Bugs Bunny. Je krijgt hier dus de kans om te zien hoe een volwassene Looney Tunes film zou zijn zonder strenge censuur.
In Spies (1943) en Going Home (1944), van regisseur Chuck Jones, maakt Snafu zonder te weten gevoelige staatsgeheimen openbaar. Dat de dialogen in deze twee films geheel rijmen komt omdat ze geschreven waren door Theodor Geisel, nu bekend als kinderboekenschrijver Dr. Seuss. Seuss en Jones zouden jaren later samenwerken aan de tekenfilmadaptatie van How the Grinch Stole Christmas! (1966). Going Home werd echter nooit tijdens de oorlog uitgebracht. Jones vertelde later hoe hij door de militaire politie over de film werd ondervraagd. De reden zou zijn dat Snafu tijdens zijn verlof opschept over zijn kennis rondom een geheim Amerikaans wapen. Legerofficieren die de film zagen moesten hierdoor denken aan een werkelijk staatsgeheim: het Manhattan Project. De zorg was dus dat Jones en Geisel, al dan niet per ongeluk, het bestaan van de atoombom zouden kunnen verklappen.
In het tweede deel van dit artikel zal ik me richten op de films die onder Paramount Pictures werden uitgebracht. De oorlogsjaren waren de tijd waarin Popeye zijn witte mariniersuniform droeg en Superman voor het eerst op het witte doek vloog.
Waar kun je de films zien?
De volgende films vallen onder het publiek domein en kun je gratis online kijken.
Wil je de hele week op de hoogte gehouden worden van het laatste entertainment nieuws? Volg ons dan op Facebook, Instagram en Twitter. Zo ontvang jij als eerste het laatste nieuws!
